Şarabın Kökeni ve Tarihçesi: Kutsallık Bahşedilen İçki

    

Şarabın Kısa Tarihçesi

    Yapılan arkeolojik çalışmalar sonucunda ortaya çıkan buluntulara bakıldığında insanlık tarihi süresince en eski içeceklerden bir tanesinin de şarap olduğu bilinmektedir. Bundan dolayı, bir içki olarak şarap ve bir üretim alanı olarak şarapçılık insanlık tarihi kadar eskidir diyebiliriz. Şarap yapımının başlangıcı şu an kesin olarak bilinmemekle birlikte, çıkan buluntularla tarihi yaklaşık 8000 yıl öncesine kadar çekebiliyoruz.

     

Arkeolog Erkek ve annesi arkeolojik kazı açmasında beraberler, etraflarında seramik kalıntıları var. Arkeoloğun annesi sesli konuşur: Yine mi şarap küpü çıktı? Niye bu kadar çok içmişler yazık diil mi böbreklerine. Arkeolog ise içinden: Arkeolojik kazıya annemi getirmeyecektim. Eski uygarlıklara üzülüp duruyor.

    Gürcistan'ın bulunduğu bölgedeki arkeolojik ve arkeobotanik araştırma ve çalışmaları, üzüm şarabı ve bağcılığın oluşmasının başlangıcına dair buluntuları Milattan Önce  6000–5800 yıllarına  tarihlemiştir. İran'da yapılan arkeolojik araştırmalar ve çalışmalar sonucunda ortaya çıkan kanıtlar üretimin günümüzden  yaklaşık 7000 yıl öncesine, Avrupa'da  Sicilya'da ise günümüzden yaklaşık 6000 yıl öncesinde başladığını göstermektedir. Şimdilik yapılan arkeolojik çalışmalar, keşifler ve araştırmalar sonucunda en eski şaraphanenin Ermenistan'da yer alan Areni-1 Mağara Kompleksi'ndeki şaraphane olduğu düşünülmektedir.

    Uzak Doğu Asya'da ise daha erken tarihli alkol bazlı buluntular vardır. Çin'de günümüzden 9000 yıl önceye tarihlenen çömleklerde bulunan tartarik asit izleri değerlendirildiğinde Uzak Asya şarap üretimi konusunda Gürcistan'dan yaklaşık bin yıl önde olduğu görülmektedir. Ancak bu içecek buluntularında üzüm dışında başka meyvelerden yapılmış olma ihtimali değerlendirilmektedir. Bu içecek buluntusunun içeriği daha çok  meyve ve pirinçten olduğu düşünülmektedir. Patrick E. McGovern (30 Eylül 2003). "Fermented beverages of pre- and proto-historic China". Proceedings of the National Academy of Sciences. The National Academy of Sciences. 101 (51): 17593-17598. doi:10.1073/pnas.0407921102. PMC 539767 $2. PMID 15590771.

    Şarabın bir kültür olarak batıya yayılmasında Doğu Akdeniz'in kadim medeniyeti Fenikelilerin ticari ilişkileri ile olabileceği düşünülmektedir. Özellikle Fenike'nin Biblos'undan Mısır'daki Firavunlara ve oradan Akdeniz'in diğer bölgelerine şarap ihraç edildiği yönünde araştırmalar ve çalışmalar vardır. Robert Ballard'ın keşfetmiş olduğu günümüzden yaklaşık 2750 yıl önceye tarihlenen  iki Fenike gemi batığında, gemilerin yükü olan şaraplar bozulmadan ele geçirilmiştir. Fenikeliler bu şarapları bozulmadan koruyabilmek için  zeytinyağı tabakası ile birlikte çamdan ve reçineden yaptıkları bir kilit yardımıyla hava ile temasını keserek koruyabildikleri düşünülmektedir. Eski Mısır’da duvarlarda şarap figürlerine rastlanmış, Mısırlıların ilk üzüm bağları, üreticileri, bağbozumu ve şarap etiketleri hakkında kayıt tuttukları görülmektedir. 

    Yapılan arkeolojik kazılar araştırmalar sonucunda, Ön Asya'da yani Anadolu'da ilk üzüm asmasının günümüzden yaklaşık 6000 yıl önceye dayandığı Babillilerin, şarap dükkanlarının işletilmesi üzerine ilk kanunları çıkaran topluluk olduğu ve daha sonra  Anadolu uygarlıkları olan Hititler, Lidyalılar'da da şarap yapımının yaygın olduğu bilinmektedir.  Arkeolojik kazılarda çıkarılan binlerce yıllık kadehler ve testiler, amforalar, üzerinde üzüm salkımı bulunan sikkeleri, efsaneler, yazıtlar, aslında binlerce yıllık bir bağcılık mirasının üstünde oturduğumuzu ve Anadolu topraklarının, bağcılık, şarap üretimi ve şarap ticaretinin önemli bir merkezi olduğunu işaret etmektedir. Daha sonra şarapçılık ve bağcılık Yunan kolonizasyon dönemi ve artan ticaret ilişkileri ile  Ege kıyılarından, Yunanistan, İtalya, Fransa ve İspanya’ya kadar yayılmıştır.  Antik Yunan'da Homeros ve Spartalı Lirik şair Alkman şaraba atıfta bulundukları dize sayısı pekte az değildir.  

    Antik Roma Döneminde ise hem askeri hem de dini açıdan önemli bir yere yerleşen şarap için stratejik bir planlama yoluna gidilmiştir. Askerî garnizonların  şaraba kolay ulaşabilmesi için garnizona yakın bölgelerde şarap bağları oluşturmuştur. Ayrıca kutsallığından dolayı şarabı başta Fransa olmak üzere Tuna, Ren ve Basel nehirleri boyunca kurulan yerleşim birimlerine yaymıştır. Günümüzde ise bu bağların olduğu bölgelerin bazıları en önemli şarap üretim merkezlerini oluşturmaktadır. Romalılar şarabın kısa sürede bozulup sirkeleşmemesi için  kükürtlü mumu boş şarap şişe içerisinde yakıp tütsülemesiyle uzun süre daha taze ve sirkeleşmemiş şarap saklama tekniğini keşfetmişlerdir. Dinin etkisinde olan Ortaçağ Avrupası'nda ise  Katolik Kilisesi şarap üretimini Missa Ayininde (İsa'nın Son Akşam Yemeği) şarabı kullandığı için kiliseler  şarap üretimi gerçekleştirmiştir.

    Dinî amaçlar için kullanılan şarap ilerleyen dönemlerde rafine edilerek tadı geliştirilerek Fransız şarabı, İtalyan şarabı, Amerika Birleşik Devletleri şarabı, Alman şarabı, Portekiz şarabı, İsveç şarabı, Arjantin şarabı, Şili şarabı ve İspanyol şarabı gibi modern şarapçılık geleneklerinin oluşmasına, bu geleneklerin ise coğrafi keşiflerle beraber Yeni Dünya şarabı geleneğinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Yeni Dünya'daki bilinen en eski şarapçılık Vikinglerin Vinland Sagalarında geçen Vinland'da gerçekleşmiştir. Daha sonraki dönemlerde ise New Mexico ile Kaliforniya'da üretilmeye başlanan şarap bu bölgelerde köklü bir geçmişe sahiptir.

Eli cebinde ayakta duran bir adam ve yanında oturarak arkeolojik kazı yapan top sakallı bir adam çöldeler. top sakallı adam bulduğu çömlek sonrası kendi kendine konuşuyor: Babamın şarap çanağı mı yoksa?  Eli cebinde duran adam içinden: Adam Arkeolojiyi çok benimsedi, kişisel mesele haline getirdi resmen diyor. 

Şarap Sözcüğünün Dil Kökeni

Türkçemizde kullandığımız şarap sözcüğü, Türkçede yer alan şarap kelimesi, Arapça şrb kökünden gelen ve "her türlü içecek, içki" manasında kullanılmış شراب ( şarāb) sözcüğünden ödünçlemedir. Bu kelime Arapça "içti" anlamındaki شَرَبَ (şaraba) fiilinin faˁāl vezninde türevidir. Herhangi bir Türkî dilde en eski kaydedilmiş kullanımı 1069 yılına tarihlenen Kutadgu Bilig'de yer alır, ancak Arapça şrb kökünden gelen ve "her türlü içecek, içki" manasında kullanılmıştır. Şarap anlamında ilk kullanım 1303'e tarihlenen Codex Cumanicus eserinde tespit edilmiştir. Aynı kökten maşrapa, meşrep, meşrubat, şerbet (sorbe) ve şurup sözcükleri de türetilmiştir. Mey, dil kökü açısından Farsça "mayalanmış içki, şarap" manasındaki مى  (may) sözcüğünden alıntıdır ve bu sözcük Orta Farsça aynı anlama gelen may sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Proto Hint-Avrupa dilinde var olduğu düşünülen ve "bal veya baldan yapılan içki" anlamındaki *médʰu biçiminden evrilmiştir. Aynı kökten Grekçe methý ile İngilizce mead kelimeleri türemiştir. Pek çok Hint-Avrupa dilinde şarabı kastetmek için kullanılan sözcük, bir proto dil olan Proto Hint-Avrupa dilinde yer aldığı varsayılan *win-o- kelimesinden türemiştir. Bu kullanım modern İngilizcede yer alan wine kelimesinin yanı sıra Latince vinum, Grekçe: οἶνος oinos, Hititçe wiyana, Ermenice գինի gini ve Likçe oino gibi diğer çağdaş ve tarihî dillerde de tespit edilmiştir.