OSMANLI DÖNEMİ ÖLÇÜ BİRİMLERİ

Osmanlı İmparatorluğu zamanında 75.8 cm lik zirai mimari (veya sadece zirai), 68 cm uzunluğundaki çarşı arşını vardı. Daha sonra ipekli fiyatlarının artması dolayısı ile fiyatı yükseltme yerine ölçü birimi kısaltılarak 65 cm lik Farsça kökenli endaze birimi kullanıldı. 

Şakül

65 cm lik Farsça kökenli endaze birimi kullanıldı

III. Selim abanoz ağacından bir prototip olarak 1 zira-i mimari yaptırdı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir. 

1 zirai mimari = zirai = mimari arşını = 2 ayak (kadem) = 0.75774 m = 24 parmak = 288 hat = 3456 nokta (yol, sokak uzunluğu, bina yüksekliği vb. için)
1 parmak = 12 hat = 0.03157 m
1 hat = 12 nokta = 0.00263 m
1 nokta = 0.00022 m
1 kulaç = 2.5 zirai =1.895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m kara yolculuğundaki mesafeler için
1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30 9000 arşın = 22740 m
1 merhale = 2 berid = 45480 m
1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0.680 m (kumaş için)
1 rubu = 2 kirah = 0.085 m
1 kirah = 0.0425 m
1 endaze = 8 rubu (urup) = 0.650 m (artan ipekli fiatlarına karşılık konulan ölçü birimi)
1 rubu = 2 kirah
Uzunluk Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler:
1 m = 1.319261 zirai = 1 zirai + 7 parmak + 7 hat + 10.8 nokta = 31.656 parmak
1 m = 0.5130740 kulaç = 3 ayak + 11.296 hat
1 km = 0.5276 mil
1 m = 1.470588 arşın = 1 arşın + 3 rubu +1.5 kirah
1 m = 1.538462 endaze = 1 endaze + 4 rubu + 0.6 kirah
Eski Alan Ölçü Birimleri
1 arşın (zirai) 2= 0.57417 m2= 4 ayak2
1 dönüm (yeni) = 2500 m2
1 dönüm (büyük) = 2720 m2
1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai2= 918.672 m2 (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
1 atik evlek = 400 arşın2= 229.668 m2
1 yeni evlek = 100 m2
1 cerip = 3600 zira2= 2067.012 m2
1 ayak2= 144 parmak2= 0.14354 m2
1 parmak2= 144 hat2= 0.00099751 m2
1 hat2= 144 nokta2= 0.000006927 m2
1 çarşı arşın2 = 0.46240 m2
1 urup2 = 0.007225 m2
1 kirah2 = 0.0018062 m2
1 endaze2 = 0.422500 m2
1 urup2 = 0.0066015 m2
1 kirah2 = 0.0016504 m2
Alan Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler
1 m2= 1.740450 zirai2= 1 zirai2+ 426 parmak2+ 71.89 hat2
1 m2= 2.162629 çarşı arşın2 + 2 arşın2 + 10 rubu2+ 1.63 kirah2
1 m2= 2.366887 endaze2 + 2 endaze2+ 23 rubu2+ 1.9 kirah2
1 ar = 0.1087781 dönüm = 174 zirai2+ 25 parmak2+ 133.24 hat2
Eski Ağırlık Ölçü Birimleri
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir.
1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282.945 gr (1280 gr)
6 kıyye = 1 batman = 7.544 kg
44 kıyye = 1 kantar = 100 ludre = 56.320 kg
4 kantar = 1 çeki = 176 kıye = 225.798 kg
1 kg = 312.5 dirhem = 0.781257 kıyye (okka)
1 kg = 0 okka + 311 dirhem + 12.5225 kırat
1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37.4 okka
1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
1.5 dirhem = 1 misgal = 4.8 gr
1 dirhem = 4 dünük = 3.2 gr
1 dünük = 4 kırat
1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal
1 bakray = 4 fitil
1 fitil = 2 nekir
1 nekir = 2 kıtmir
1 kıtmir = 2 zerre



Ebced Hesabı

Eski Yunanlılar, alfabelerindeki 27 harf için birer sayı düşünerek herhangi bir rakamı harflerle ifade etmişlerdir. Pozisyon anlamlı olmayan rakamların bu yazım biçimi bazı diğer dillerde olduğu gibi Osmanlılarda da görülmektedir. Bu sistemde akılda tutmak için harf grupları birleştirilerek anlamsız kelimeler oluşturulmuştur. Parantez içindeki rakamlar o harfin sayı değerini göstermek üzere:
Ebced: Elif (1), be (2), cim (3), dal (4)
Hevvez: He (5), vav (6), ze (7)
Hutti: Ha (8), tı (9), ye (10)
Kelemen: Kef (20), lam (30), mim (40), nun (50)
Sa'fes: Sin (60), ayın (70), fe (80), sad (90)
Karaşet: Kaf (100), rı (200), şın (300), te (400)
Sehaz: Se (500), he (600), zet (700)
Dazıglen: Dat (800), zı (900), gayın (1000), lamelif, ye şeklindedir
Özellikle bazı mezar taşına veya çeşmeye şiir dizeleri ile tarih düşürülmesi eskiden moda olmuştur. Yani açık olarak tarih yazılmaz, olay tarihi şiir dizelerinde gizli olarak belirtilirdi. Şiirdeki harflere karşılık gelen rakamlar toplanarak hangi tarih olduğu bulunurdu. Örneğin Mimar Sinan'ın mezar taşında yazılı olan "Geçti bu demde cihandan pir-i mimaran Sinan" cümlesindeki rakamların kelimeler için değerleri sıra ile 47, 61, 113, 212, 402, 161 ve toplam olarak 996 yapmaktadır. Ancak bu tarih o zamanlarda kullanılan hicri tarih olup bunun karşılığı 1587 miladi MİMAR SİNAN'ın ölüm tarihidir21).



Bin kırk dirhem ağırlığındaki buğday, veya arpayı alabilen bir hacim ölçeği. 1 sâ', şer'î dirheme göre yaklaşık 2,917 kg; örfî dirheme göre ise 3,333 kg. ağırlığa denktir. Ebû Hanîfe ve İmam Muhammed'e göre 11 sâ'= 8 Irak rıtl'ıdır. Ebû Yusuf'a göre ise 1 sâ' 5,33 rıtl olur.
1 rıtl, 130 dirhem ağırlığında bir ölçü birimi olup, bu da 1 sâ'ın 1/8ine denk bulunur. Buna Bağdat veya Irak rıtl'ı da denir. Bazı fakihlere göre bu 1 rıtl, 128 dirhem ile bir dirhemin üçte birine denk olur.
Bir de Hicaz veya Medîne rıtl'ı var dır ki; 195 dirhem veznindedir. Bu duruma güre, 5,33 Hiraz rıtl'ı 8 Irak rıtl'ına denk olur.
Diğer yandan Irak rıtl'ı 20 istar, yani I 30 dirhenı ağırlığında iken, Hicaz rıtl'ı 30 istar, yani 195 dirhem ağırlığındadır. İstar, bir rıtl'ın yirmide biri vezninde bir ağırlık ölçü birimi olup; 4,5 miskale denk sayılmıştır. 6,5 dirhem ağırlığı için de kullanılmıştır.
İstar ölçü biriminin Hicaz ve Irak yöresinde 5 1/3 Hicaz rıtlı 8 Irak rıtl'ı olarak uygulanması sonucunda, Ebû Yusuf'un görüşü ile diğer Hanefî müctehidlerinin görüşü 1 sâ1040 dirhem eşitliğinde birleşmiştir. Buna göre aşağıdaki denklik kurulmuştur: Iraklılara göre;1 sâ' 8 rıtl x 20 istar 6,5 dirhem 1040 dirhem 2,917 kg (şerî) 3,333 kg (örfî) olur.
1 Hicazlılara göre; 1 sâ' - 5 1/3 rıtl x 30 istar 6,5 dirhem 1040 dirhemdir.
Bir de Şam rıtlı vardır ki, bu da 12 okiyyeden, yani 480 dirhem ağırlığında bir ölçü biriminden ibarettir.
Hanefiler dışındaki üç mezhep imamının görüşü ile Ebû Yusuf'un görüşü birleşmektedir.
Sâ', fıtır sadakası ve tarım ürünlerinin zekatını hesaplamada bir ölçek olarak kullanılır. Çünkü fıtır sadakası buğdaydan ve aynı hükümde olan buğday unundan yarım sâ', yani 520 dirhem; arpa, kuru üzüm veya kuru hurmadan ise tam I sâ' yani 1040 dirhem olarak verilir. Yarım sâ' şer'î dirheme göre 1,458 kg; örfi dirheme göre ise, 1,667 kg'a denk bulunur. Fitre'de şer'î dirhem esas alınır. Ancak örfi dirhem daha ağır olduğu için, fitreyi ona göre hesaplayıp vermek, yoksulların lehine olduğu için daha faziletli ve ihtiyata daha uygundur.
İslâm'da dirhem, dinar veya miskal ağırlık ölçü birimlerinin kökeninde kırat birimi ve bunun dayandığı arpa ağırlığı vardır. Bundan da şer'î ve örfi ölçekler ortaya çıkmıştır.
Şer'î kırat beş tane orta büyüklükteki arpa ağırlığıdır.
Örfi kırat ise, bazı fakihlere göre beş, bazılarına göre dört tane orta büyüklükteki arpa ağırlığından ibarettir. Bu farklılık belde ayrılığından veya örflerin değişmesinden dolayı ortaya çıkmıştır. Kıratlar hafif ağırlık birimlerinden olup, elmas gibi kıymetli eşya ve mücevheratın vezninde kullanılır.
1 kırat 0,200046 gr dır.
1 şer'î dirhem 14 kırattır. Zekât, mehir ve diyetler ve, hırsızlık nisabında kullanılan bu dirhemdir.
Hz. Peygamber döneminde (10, 12 ve 20) kırat ağırlığında üç çeşit dirhem vardı. Bunlar Hz. Ömer devrinde birleştirilerek ortalaması alınmış ve 14 kırat, bir İslâm dirhemi olarak kabul edilmiştir.
Başka bir rivâyete göre, Hz. Peygamber devrinde Bağalî, Taberî, Mağribî ve Yemenî adı verilen dört çeşit dirhem vardı. Bunlar sırasıyla 8, 4, 3 ve 1 dank ağırlığında standard olmayan dirhemlerdi. 1 dank (dânik) dirhemin altıda birine dank olan bir ölçü birimidir.
Hz. Ömer bunlardan en çok kullanılan Bağalî ile Taberî dirhemlerinin ağırlığının ortalaması olan altı dank'î bir İslâm dirhemi olarak kabul etmiştir.
Ancak altı dank 14 kırat olduğu için, bu iki rivayet sonuçta birleşmektedir. Netice olarak, bir şer'î dirhemin 14 kırat olduğunda icmâ vardır. Hattâ Hz. Peygamber döneminde Mekke'de dirhemlerin altı dank'tan yani 14 kırattan ibaret olduğu ve daha sonraki dönemlerde de bunun esas alındığı da nakledilmiştir. Buna göre yaklaşık; 365,5 şer'î dirhem 1 kg. olur. Örfi dirhem ise 16 kırattır. Bazı fakihlere göre zekât, mehir, diyet ve benzeri şer'î ölçülerde her yörenin kendi örfi dirhemi geçerlidir. Ancak bu dirhem şer'î dirhemden eksik olmamalıdır. Aksi halde şer'î dirhem esas alınır. 1 şer'î dirhem 70 arpa; örfi dirhem ise 80 arpa ağırlığını temsil ettiğine göre, örfî dirhem daha ağırdır.
Osmanlı Devleti uygulamasında Darphâne, bir kırat'ı, dört buğdaya itibar etmiştir. Bu dört buğday ise, fakihlerin beş arpa kabul ettikleri şer'î kırata ağırlık bakımından eşit sayılmıştır. Buna göre; 312 örfi dirhem 1 kg. eşitliği sağlanmıştır (el-Meydânî, el-Lübâb)î Şerhil-Kitab, İstanbul t.y., I, 160, 161; ez-Zühaylî, el-Fıkhul-İslâmî ve Edilletüh, Dimaşk 1405/1958, I, 76 vd.; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukî İslâmiyye ve İstilâhâtı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul 1969, IV, 120-143; Büyük İslâm İlmihali, İstanbul 1985, s. 363; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm İlmihali, İstanbul 1991, s. 552).
Hamdi DÖNDÜREN