OSMANLI DÖNEMİ ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Osmanlı İmparatorluğunda Ölçü Birimleri (Arşın, Endaze, Zirai, Okka, Kantar, Fersah)
Zamanın Terazisi: Arşınlardan Okkalara, Fersahlardan Kantar’a
Zamanın Terazisi: Arşınlardan Okkalara, Fersahlardan Kantar’a
•
Osmanlı İmparatorluğunda bir kumaşın boyu, bir kuyunun derinliği ya da bir seferin mesafesi nasıl ölçülürdü? Bugünün metre ve kilogramları yerine, arşın, endaze, kulaç, fersah, okka ve kantar vardı. Aşağıda, hem infografiklerle hem de etkileşimli bir zaman çizelgesiyle bu zengin sistemi keşfediyoruz.
🧵 Kumaşın Ölçüsü: Arşın, Endaze ve Rubu
- Çarşı Arşını = 68 cm
- Endaze (ipekli) = 65 cm
- Rubu (urup) = 8.5 cm
- Kirah = 4.25 cm
Aşağıdaki cetvelde 1 metreye göre görece uzunluklar:
🏗️ Mimari Hesaplar: Zirai Mimari
III. Selim döneminde abanozdan yapılan prototip cetvel ile 1 zirai (mimari arşın) = 0.75774 m olarak kullanılmaktaydı.
1 zirai = 24 parmak = 288 hat = 3456 nokta
Kullanım alanı popüler olarak: yol/sokak uzunluğu, bina yüksekliği, mimari projeler.
➕ Zirai Mimari — tam dönüşüm zinciri ve prototip notu
Zirai (mimari arşın) = 0.75774 m = 24 parmak = 288 hat = 3456 nokta.
- Standart kabul: 1 parmak = 12 hat ≈ 0.03157 m; 1 hat = 12 nokta ≈ 0.00263 m; 1 nokta ≈ 0.00022 m.
- III. Selim prototipi: cetvelin bir yüzü 24 parmak, her parmak 10 hat olarak bölünmüştür (tipografik puntoyla hizalama amacı). Diğer yüz 20 eşit parçadır.
İlişkili uzunluklar:
- 1 kulaç = 2.5 zirai ≈ 1.895 m
- 1 kara mili = 2500 zirai ≈ 1895 m
- 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai ≈ 5685 m
- 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30.000 arşın ≈ 22 740 m (“30 9000 arşın” yazımı hatalı görünüyor)
- 1 merhale = 2 berid ≈ 45 480 m
🌊 Mesafe ve Derinlik: Kulaç, Mil, Fersah
Tanımlar: 1 kulaç = 2.5 zirai ≈ 1.895 m; 1 kara mili = 2500 zirai ≈ 1895 m; 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai ≈ 5685 m;
1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30.000 arşın (zirai) ≈ 22 740 m; 1 merhale = 2 berid ≈ 45 480 m.
➕ Ters dönüşümler (metreden Osmanlı birimlerine)
- 1 m = 1.319261 zirai = 1 zirai + 7 parmak + 7 hat + 10.8 nokta ≈ 31.656 parmak
- 1 m = 0.5130740 kulaç = 3 ayak + 11.296 hat
- 1 km = 0.5276 mil (Osmanlı kara mili ≈ 1.895 km)
- 1 m = 1.470588 arşın = 1 arşın + 3 rubu + 1.5 kirah (çarşı arşınına göre)
- 1 m = 1.538462 endaze = 1 endaze + 4 rubu + 0.6 kirah
⚖️ Ağırlıkta Denge: Dirhem, Okka, Kantar
- 1 Okka (Kıyye) = 400 dirhem ≈ 1.2829 kg
- 1 Batman = 6 okka ≈ 7.544 kg
- 1 Kantar = 44 okka ≈ 56.32 kg
- 1 Çeki = 4 kantar ≈ 225.798 kg
➕ Ağırlık zinciri (tam) ve milli kilogram notu
- 1 okka (kıyye) = 400 dirhem ≈ 1.282945 kg
- 6 kıyye = 1 batman ≈ 7.544 kg
- 44 kıyye = 1 kantar = 100 ludre ≈ 56.320 kg
- 4 kantar = 1 çeki = 176 kıyye ≈ 225.798 kg
- 1 kg = 312.5 dirhem ≈ 0.781257 kıyye (okka)
- 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37.4 okka = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
Alt birimler (yaklaşık): 1.5 dirhem = 1 misgal = 4.8 g; 1 dirhem = 4 dünük = 3.2 g; 1 dünük = 4 kırat; 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal; 1 bakray = 4 fitil; 1 fitil = 2 nekir; 1 nekir = 2 kıtmir; 1 kıtmir = 2 zerre.
Milli kilogram prototipleri: 1874’te iridyumlu platin alaşımı prototiplerinden (TR “42” no) türeyen ulusal örnek; 1928/29’da kullanımdaki 42 no’lu prototipin bozulduğu tespit edilince 1953’te 54 no’lu prototiple değiştirildi.
🎮 Etkileşimli Zaman Çizelgesi
| Dönem | Ölçü Birimi | Kullanım | Not |
|---|---|---|---|
| II. Bayezid | Arşın | Kumaş | Çarşılarda standartlaşma |
| Dönem | Ölçü Birimi | Kullanım | Yenilik |
|---|---|---|---|
| III. Selim | Zirai Mimari | Mimari | Abanozdan prototip cetvel; 24 parmak/288 hat |
| Dönem | Ölçü Birimi | Kullanım | Geçiş |
|---|---|---|---|
| Tanzimat | Okka | Ticaret | Kantar sisteminin yaygınlaşması |
İpucu: Üstteki kapsüllere tıklayarak dönem detaylarını değiştir.
📜 Ebced Hesabı: Şiirle Tarih Düşürmek
Osmanlı’da tarih bazen açıkça yazılmaz, şiir dizelerine gizlenirdi. Harflerin sayı değerleri toplanarak olayın tarihi bulunurdu.
Örnek: “Geçti bu demde cihandan pir-i mimaran Sinan” → Toplam 996 (Hicrî) = 1587 (Miladî). Mimar Sinan’ın vefat yılı.
Ebced harf grupları (özet)
Ebced: Elif(1), Be(2), Cim(3), Dal(4) — Hevvez: He(5), Vav(6), Ze(7) — Hutti: Ha(8), Tı(9), Ye(10) — Kelemen: Kef(20), Lam(30), Mim(40), Nun(50) — Sa’fes: Sin(60), Ayın(70), Fe(80), Sad(90) — Karaşet: Kaf(100), Rı(200), Şın(300), Te(400) — Sehaz: Se(500), He(600), Zet(700) — Dazıglen: Dat(800), Zı(900), Gayın(1000)…
🔄 Hızlı Dönüştürücüler
Uzunluk → Osmanlı
Ağırlık → Osmanlı
Yaklaşık değerler: 1 zirai ≈ 0.75774 m; 1 endaze = 0.65 m; 1 arşın (çarşı) = 0.68 m; 1 okka ≈ 1.282945 kg; 1 kantar = 44 okka; 1 çeki = 4 kantar.
📐 Eski Alan Ölçü Birimleri (Seçki)
| Birim | Karşılığı | Yaklaşık |
|---|---|---|
| Arşın (zirai)2 | 4 ayak2 | ≈ 0.57417 m2 |
| Dönüm (yeni) | — | = 2500 m2 |
| Dönüm (atik) | 4 evlek = 1600 zirai2 | ≈ 918.672 m2 |
| Cerip | 3600 zira2 | ≈ 2067.012 m2 |
➕ Detaylı alan ölçüleri (tam liste)
| Birim | Tanım | ≈ m² |
|---|---|---|
| Arşın (zirai)² | 4 ayak² | 0.57417 |
| Dönüm (yeni) | — | 2500 |
| Dönüm (büyük) | — | 2720 |
| Dönüm (atik) | 4 evlek = 1600 zirai² (kenar 40 arşın) | 918.672 |
| Atik evlek | 400 arşın² | 229.668 |
| Yeni evlek | — | 100 |
| Cerip | 3600 zira² | 2067.012 |
| Ayak² | 144 parmak² | 0.14354 |
| Parmak² | 144 hat² | 0.00099751 |
| Hat² | 144 nokta² | 0.000006927 |
| Çarşı arşını² | (0.68 m)² | 0.46240 |
| Endaze² | (0.65 m)² | 0.422500 |
Rubu/Kirah kareleri — ölçeğe göre iki farklı set:
| Temel | rubu (m) | rubu² (m²) | kirah (m) | kirah² (m²) |
|---|---|---|---|---|
| Çarşı arşını | 0.085 | 0.007225 | 0.0425 | 0.0018062 |
| Endaze | 0.08125 | 0.0066015 | 0.040625 | 0.0016504 |
Ters dönüşümler (alan):
- 1 m² = 1.740450 zirai² ≈ 1 zirai² + 426 parmak² + 71.89 hat²
- 1 m² = ≈2.162629 çarşı arşını² + 2 arşın² + 10 rubu² + 1.63 kirah²
- 1 m² = ≈2.366887 endaze² + 2 endaze² + 23 rubu² + 1.9 kirah²
- 1 ar = 0.1087781 dönüm ≈ 174 zirai² + 25 parmak² + 133.24 hat²
Kaynak Notu & Varyasyonlar: Osmanlı ölçüleri zaman içinde ve coğrafyaya göre değişkenlik gösterebilir. Buradaki sayılar, yaygın kabul gören yaklaşık değerlerle özetlenmiştir. Arkeoloji.biz
Yorum Bırakmak İster misiniz?