Arkeolojiye Giriş: Tanım, Tarih, Kişilikler ve Halkbilimiyle İlişkisi

Aşağıdaki rehber; arkeolojinin temel tanımlarını, dünya ve Türkiye’deki gelişim çizgisini, öne çıkan araştırmacıları ve halkbilimi (folklor) ile kesişim alanlarını bir arada sunar.

İçindekiler

Bölüm 1 — Arkeolojinin Tanımı Bölüm 2 — Arkeolojinin Tarihi ve Önemli Kişilikler Bölüm 3 — Gelişimde Dönüm Noktaları Bölüm 4 — Arkeoloji & Halkbilimi İlişkisi Bölüm 5 — Yorum ve Katkılar Sık Sorulan Sorular Kaynakça

Bölüm 1: Arkeolojinin Tanımı

a) Kelime anlamı

• arkhaio (Yunanca): eski
• logos (Yunanca): söz, bilim

Arkeoloji bu iki sözcüğün birleşimidir: “eskinin bilimi”. “Arkeolog” sözcüğü Antikçağ’da bir dönem sahnede eski efsaneleri canlandıran performans sanatçıları için de kullanılmış; kavram bugünkü anlamını 17. yüzyılda Lyon’lu antikacılar arasında çalışan hekim Jacques Spon’un kullanımıyla kazanmıştır.

b) Kavram olarak arkeoloji

Arkeoloji; geçmiş insan topluluklarının bıraktığı maddi kültür kalıntılarını (yapılar, aletler, yazıtlar, organik kalıntılar vb.) bilimsel yöntemlerle ortaya çıkaran ve yorumlayan disiplindir. Yazılı tarihin açıklayamadığı boşluklar çoğu kez arkeolojik verilerle tamamlanır.

Arkeolojinin işbirliği yaptığı alanlar: tarih, sanat tarihi, jeomorfoloji, kronoloji, stratigrafi, antropoloji, botanik, nümismatik ve daha fazlası.

c) Diğer tanımlar ve yorumlar

“İnsanın geçmişini, geride bıraktığı maddi kültür belgelerine dayanarak inceleyen bilim dalı.” — Ana Britannica

“Arkeoloji, madde kültür varlıklarını estetik kaygılardan bağımsız inceler; yalnız sanat eserlerini değil edebiyat dışındaki tüm kültür kalıntılarını kapsar.” — Prof. Dr. Orhan Bingöl

“Arkeolojinin sonsuzluğu: kanıtların yalnız çok küçük bir kesiti kalır, daha az bir kesiti doğru yorumlanır.” — R. Bednarik

“Arkeoloji bir varış değil, edebi bir yolculuktur.” — Paul Bahn

“Toprağın üstündekilere ne kadar sahip çıkıyorsak, altındakilere de o kadar sahip çıkmalıyız.” — Mustafa Kemal Atatürk

Bölüm 2: Arkeolojinin Tarihi ve Önemli Arkeologlar

Arkeolog, eski uygarlıkların bıraktığı mimari yapılar, eşyalar, aletler ve diğer kalıntıları inceleyerek insanlık tarihini ve tarih öncesini araştıran, belgelendiren, yorumlayan ve koruyan uzman kişidir. Bu buluntuları kazılarla gün yüzüne çıkaran, bilimsel yöntemlerle analiz eden ve insanlığın geçmişine dair bilimsel sonuçlar üreten kişidir. 

Arkeoloğun Görevleri:

Kazı Çalışmaları: Yüzey araştırmaları ve kazılar yaparak geçmiş dönemlere ait kalıntıları ortaya çıkarır. 

Belgeleme: Bulunan eserleri ve yapıları bilimsel yöntemlerle belgeler ve sınıflandırır. 

Analiz ve Yorumlama: Kazıdan çıkan buluntuları temizler, konsolide eder, tarihler ve elde edilen verileri analiz ederek yorumlar. 

Araştırma: Bulguları sosyoloji, tarih, coğrafya gibi farklı alanlarla ilişkilendirerek geçmişteki insan yaşamını anlamaya çalışır. 

Koruma: Kültürel mirasın korunmasında önemli rol oynar ve elde edilen bilgilerin bilimsel sonuçlara ulaşmasını sağlar. 

a) Arkeolojinin Kısa tarihçesi

Rönesans’la (15–16. yy.) antik sanat yapıtlarına yönelen ilgi; koleksiyonculuk ve kazılara mali destekle arkeolojiyi bir uğraş olarak doğurdu. 18. yy’da Pompeii ve Herculaneum kazıları J. J. Winckelmann’ın yazılarıyla kuramsal bir çerçeve kazandı. Napoléon’un 1798 Mısır seferi belgelerinin yayımlanması, Mısır arkeolojisinin doğuşunu hızlandırdı; J.-F. Champollion hiyeroglif yazısını çözdü. Mezopotamya’da 19. yy ortasında çivi yazısının çözümlenmesi ve Sümerlerin keşfiyle Ön Asya arkeolojisi ivme kazandı.

Osmanlı toprakları 19. yy’da yoğun ilgi gördü. 1846’da İstanbul’da ilk müze kuruldu; 1884 tarihli Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ile eserlerin yurt dışına çıkarılması sınırlanmaya çalışıldı. Osman Hamdi Bey Müze-i Hümayun’u çağdaş bir kuruma dönüştürdü, Arkeoloji Müzeleri’ni inşa ettirdi ve çok sayıda kazıyı denetledi. Cumhuriyet döneminde Atatürk’ün öncülüğünde Ahlatlıbel ve Alacahöyük gibi kazılar başlatıldı; Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde arkeoloji eğitimi kurumsallaştı.

b) Öne çıkan Türk Arkeologlar

Seton Lloyd — Önasya ve Anadolu’da Sinjar, Hassuna, Eridu; Türkiye’de Beycesultan, Sultantepe ve Kayalıdere gibi kazılarıyla bilinir. Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nü güçlendirmiştir.

Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal — Foça, Çandarlı, Erythrai, İzmir çalışmaları; çok dilli yayınlar ve aldığı uluslararası nişanlarla Türkiye arkeolojisinin öncülerindendir.

Prof. Dr. Nimet Özgüç — Kültepe, Acemhöyük, Tepebağları, Samsat gibi merkezlerde mühür ve mühür baskıları üzerine belirleyici araştırmalar yürütmüştür.

Prof. Dr. Tahsin Özgüç — Kültepe-Kaniş, Horoztepe, Alacahöyük çevresindeki çalışmaları ve Maşat Höyük kazılarıyla Hitit tarihine büyük katkı yapmıştır.

Jean-François Champollion — Rosetta Taşı üzerinden Mısır hiyeroglif yazısını çözen dilbilimci; Louvre Müzesi Eski Mısır koleksiyonunun kurucu küratörlerindendir.

J. J. Winckelmann — Antik Çağ Sanat Tarihi ile sanat tarihini bir disiplin olarak çerçevelemiş, klasik sanat estetiğine dair kurucu metinler vermiştir.

Osman Hamdi Bey — Ressam, müzeci ve arkeolog; 1881’de Müze-i Hümayun müdürü, 1884 nizamnamesinin mimarı; Sayda kazıları ve Arkeoloji Müzeleri’nin kurucu ismidir.

Osman Hamdi Bey — Ressam, müzeci ve arkeolog; 1881’de Müze-i Hümayun müdürü, 1884 nizamnamesinin mimarı; Sayda kazıları ve Arkeoloji Müzeleri’nin kurucu ismidir.

Bölüm 3: Arkeolojinin Gelişiminde Dönüm Noktaları

• Rönesans koleksiyonculuğu: Antik esere yöneliş, müze fikrinin tohumları.
• Pompeii & Herculaneum: Lav altında korunan kentler sayesinde günlük yaşama dair benzersiz veri.
• Şifrelerin çözülmesi: Hiyeroglif ve çivi yazısı okumalarıyla yazılı kaynakların açılması.
• Osmanlı & Cumhuriyet: 1846 müze, 1884 nizamname, Osman Hamdi Bey reformları; Cumhuriyet’te kurumsal arkeoloji ve sistematik kazılar.
• Kazı etiği: 19. yy’daki düzensiz “hazine avcılığı”nın modern bilimsel yöntemlere evrilmesi.

Bölüm 4: Arkeolojinin Halkbilimi ile İlişkisi

Halkbilimi; bir toplumun maddi–manevi kültürünü derleyen, sınıflandıran ve yorumlayan disiplindir. Arkeoloji ise yazısız dönemler dâhil geçmiş yaşam pratiklerini görünür kılar. İki alan; ritüeller, defin uygulamaları, gündelik eşyalar, mimari ve ikonografi üzerinden birbirini besler.

• Ritüeller: Neolitik Çatalhöyük’teki kemik gömüleri ve akbaba ikonografisi gibi bulgular, ölüm–ata kültü ilişkilerini tartışmaya açar.
• Kült aktarımı: Girit–Mısır arası mühür ve seramik etkileri; ticaret ve dinsel etkileşim izleri.
• Gündelik hayat: Seramik biçimleri, takılar, tekstil parçaları; yeme–içmeden süslenmeye uzanan geniş bir pratik alanını belgeleyebilir.

Bölüm 5: Yorum ve Halkbilimine Katkısı

Halkbilimi, toplumsal sürekliliği anlamak için sağlam tarihsel temellere ihtiyaç duyar; arkeoloji bu temelin yazısız dönemlere uzanan ayağıdır. Ritüel, mimari, teknoloji ve ticaret ağlarına dair arkeolojik sonuçlar; halkbiliminin geçmiş–bugün sürekliliklerini kurmasına imkân verir.

Sık Sorulan Sorular

Arkeoloji yalnız “sanat eserleri” ile mi ilgilenir?

Hayır. Kırık seramikten tohum kalıntısına kadar tüm maddi kültür verileri ilgi alanındadır.

Halkbilimi ile arkeoloji neden birlikte anılır?

Halkbilimi kültürel pratikleri bütüncül okur; arkeoloji bu pratiklerin tarihsel köklerini somut verilerle açar.

Türkiye’de dönüm noktası nedir?

1884 Âsâr-ı Atîka nizamnamesi ve Osman Hamdi Bey’in müzecilik reformları; Cumhuriyet’te ise kurumsal arkeoloji eğitimi.

Kaynakça (Seçme)

• Akurgal, Ekrem — Anadolu Uygarlıkları; Anadolu Kültür Tarihi.
• Bahn, Paul — Arkeolojinin ABC’si.
• Ceram, C. W. — Tanrılar, Mezarlar ve Bilginler; Tanrıların Vatanı Anadolu.
• Lloyd, Seton — Türkiye Tarihi (Bir Gezginin Gözüyle Anadolu Uygarlıkları).
• Ana Britannica, çeşitli ciltler.

ARKEOLOJİ.BİZ — Arkeoloji ile ilgili her şey.