Çattepe Höyük kazısı

ÇATTEPE HÖYÜK (TİLL VEYA TİLİ)

Ilısu Barajı kapsamında Siirt ili Botan Vadisi'nde, barajın su tutma havzasındaki kazı çalışmaları 2002 yılında Türbe Höyük kazısı ile başlamış, 2007 yılında Başur Höyük ve 2009 yılında Çattepe Höyük kazıları ile devam etmektedir.

Bu yıl (2009)başlayan Çattepe Höyük kazısı özellikle Ortaçağ buluntuları açısından bölge arkeolojisine yeni bir ivme kazandıracak. Resim 1: Çattepe Höyük genel görünümü.

Botan Vadisi'nin bittiği, nehrin Dicle ile birleştiği alanda bulunan Çattepe Höyük bu jeopolitik konumu nedeniyle Botan Vadisinde bulunan önemli arkeolojik yerlerden biridir. Höyükten ele geçen buluntular bu stratejik yerleşimin prehistorik dönemlerden itibaren günümüze kadar iskan edildiğini göstermektedir. Ayrıca höyük üzerinde Geç Roma-Erken Bizans dönemine tarihlenen yüksekliği yer yer 9-10 metre arasında korunmuş ve bir kaç farklı yapım evresi geçirmiş olan sur yapılan bulunmaktadır (Resim2).

Kuzey köşelerinde birer büyük kule bulunan yerleşimin kuzeyinde bir hendekle aynlmış bir dış yerleşim vardır (Resim3). Bu yerleşim şekli özellikle Suriye'de bulunan Geç Roma ve Bizans Döneminde askeri amaçlı kurulan yerleşimlere benzemektedir. 1989 yılında Çattepe'de bulunan ve halen Diyarbakır Müzesi'nde korunan bir sunak, muhtemelen bu döneme aittir. Antonius Domittianus adlı, Roma ordusun yardımcı birliklerinden emekli olmuş bir askerin Zeus Olympius için yaptırdığı eserin üzerinde Yunanca-Aramice çift dilli yazıt bulunmaktadır.

Çattepe'de ortaya çıkartılan buluntular, Suriye'deki bazı kale ve askeri yapılara benzeyen mimari kalıntılanyla birlikte yerfcşnmn N1S 2-3. yüzyılda Geç Roma İmparatorluğu'nun doğu savunma sistemin bir parçası olduğu kanıtlamaktadır. Arkeolojik Çattepe'nin MS 4. yüzyılda doğudaki İran-Sasani İmparatorluğu'nun kültürel ve büyük bir ihtimalle de siyasi etkisinde kaldığını göstermektedir. Botan Bölgesi'nin güneyinde Dicle boyunca Part ve Sasani dönemine ait bazı kaya kabartmalan ve kaya mezardan bu etkinin bölgeye kadar ulaştığının kanıtıdır.

Çattepe'nin Ortaçağ Arap yazılı belgelerindeki adı Tell-Fâfan'dır. Botan ve Dicle'nin birleştiği noktada bulunması nedeniyle özellikle 10. yüzyıl boyunca el-Cezîre'nin en önemli limanlarından biri haline gelmiştir. Yapılan kazı çalışmalannda Çattepe'de bir liman yapısı açığa çıkartılmıştır (Resim 4). Liman yapısı, höyük üzerinde bulunan idari yapılann içerisinden geçerek 20 basamakla Dicle'nin kenanna inmektedir. Bu alanda bulunan oldukça geniş bir alana yayılmış olan liman yapısı Dicle'nin sulanna karşı güçlü duvarlarla koruma altına alınmıştır. Bu niteliği dolayısıyla İslâm coğrafyacılan Tell-Fâfan'ı bir şehir ve Dicle üzerinde gemi taşımacılığının başladığı ilk yer olarak kabul etmektedirler. Bir diğer deyişle Çattepe'ye kadar Dicle üzerinde keleklerle yapılan taşımacılık buradan itibaren yerini "Sefine", yani gemilerle bırakmaktadır. Özellikle 10. yüzyılda kuzey yollannı kullanarak gelen kervanlann Teli Fafan limanından yükledikleri mallannı Dicle üzerinden Cizre ve Musul yoluyla Bağdat'a kadar ulaştırdıklan bilinmektedir. Bu liman kenti 915-916 yılında halkının neredeyse tamamı kılıçtan geçirildikten sonra ateşe verilerek yakılmıştır. Yazılı kaynaklar 10. yüzyılda Erzen, Bitlis ve daha kuzeydeki Ermeniyye şehirlerinden gelen mallann Dicle üzerinden Musul'a aktanlması noktasında aktif bir liman şehri özelliği taşıyan Tell-Fâfan'ın 11. yüzyıldan itibaren bu özelliğini koruyamayıp sıradan bir köy haline geldiğini göstermektedir. Ancak Botan ve yan kollan üzerinde kurulan köprüler ve hanlar bölgenin Selçuklu hükümdarları için taşıdığı önemi vurgulamaktadır.

Gözde ARSLAN*

Çattepe locates between end of the Botan walley and Tigris river in Siirt. Nowadays the name of vîllage Çattepe. Excavation has been continued since 2009. Hoyuk is very important archeological site in Botan walley. Hoyuk's date is between neolitic and Late Roman period.

KAYNAKÇA

SAĞLAMTİMUR, Haluk 2009, Çattepe Höyük Kazısı Arşivi

Resim 2: Geç Roma Suru  Resim 1 Çattepe Höyük Genel Görünümü,

Resim 3: Çattepe Höyük-Kule,Resim 4: Çattepe Höyük-Liman