Lydia Devleti'nin başkenti olan Sardes

Sardes

Görkemli Sardes gymnasionunun  görünüşü.

Lydia Devleti'nin başkenti olan Sardes, tarihte ilk altın paranın basılıp kullanıldığı yerdir.Sardes Manisa'nın Salihli İlçesine bağlı Mustafa Köyü'ndedir. İzmir-Ankara karayolu üzerinde ve İzmir'e 72 km. uzaklıkta olup, karayolu harabelerin içinden geçmektedir.

Lydialıların başkenti olan Sardes'te yapılan kazılarda, ilk yerleşmenin M.Ö.1300 yıllarına kadar indiği anlaşılmaktadır.

Lydialılar M.Ö. I.binin ilk yarısında Batı Anadolu'da başkentleri Sardes olan bir devlet kurmuşlar, Batı Anadolu'nun tamamına ve Kızılırmak'a kadar Anadolu'nun yarısına egemen olmuşlardır. M.Ö.VII. yüzyılının sonunda ilk para basan devlet olarak ün yapmışlardır. Lydialıların tarihinde bilebildiğimiz ilk kral Gyges'tir. Gyges'in yerine Ardys (M.Ö.652-625) geçmiş, ondan da krallığı Sadyattes (625-610) almıştır. Bundan sonra Alyattes başa geçmiş ve M.Ö. 610 ile 575 yılları arasında hüküm sürmüştür. Nihayet M.Ö.575 yılında kral olan Kroisos Batı Anadolu'nun tümüne hakim olmuş, Orta Anadolu'ya kadar sınırlarını genişletmiş, Ephesos'ta dünyanın yedi harikasından biri sayılan Artemis Tüpınağı'nın yapımına yardım etmiştir. M.Ö. 546'da Lydia Devleti yıkılmış, Sardes Persler'in eline geçmiş ve zengin Lydia hazinesi İran'a taşınmıştır. M.Ö. 334 yılında Sardes İskender'in eline geçmiş, onun ölümünden sonra M.Ö. 282'de Seleukosların egemenliğine girmiştir. M.Ö. 180'de Bergama Krallığı'nın, M.Ö. 133'de de Roma'nın egemenliği altına giren Sardes, bu devirde en parlak dönemini sürdürmüştür. M.S. 17'deki depremden sonra İmparator Hberius ve Claudius şehrin imar edilmesi için yardım etmişlerdir. Sardes, Bizans döneminde bir Piskoposluk merkezi olmuş, Anadolu'daki ilk yedi kiliseden birisi burada yapılmıştır. Artemis Tapınağı arkasında yapılan bu kilise M.S. V. yüzyıla aittir M.S. 615'te Sasanilerce tahrip edilen Sardes XIV. yüzyılda Türklerin eline geçmiştir. 1910'dan 1914 yılma kadar yapılan

Sardes Artemis Tapınağı ve sonradan Bizans döneminde yapılan kilise. Tapınak, M.Ö. 300 yıllarında başlanıp 3 yapı evresi geçirerek M.S 150 yılında tamamlanmıştır

Amerikan kazılarında Artemis Tapınağı ve bini aşkın Lydia mezarı kazılmış olup, çıkan eserler bugün New York Metropolitan Mü-zesi'ndedir. Amerikalılar tarafından yapılan kazılar günümüzde de devam etmektedir. Sardes harabelerini akropolis, karayolu yakınındaki şehir, Paktolos Vadisi ve Bintepe Mezarları olmak üzere dört kısımda gezmek mümkündür. Biz şimdi karayolu kenarın-

Sardes planı

1- Gymnasion (MS. III. yy) 2-Bronzlu ev (MS. 550) 3- Roma yapısı 4- Bizans Kilisesi 5-Roma Stadionu 6- Roma yapısı 7- Kazı evi 8- Tiyatro (Hellenistik-Roma) 9- Bizans surları 10- Paktolos kayalıkları 11- Paktolos Çayı 12- Artemis Tapınağı 13- Akropol 14-Piramit mezar (Pers dönemi) 15- Tünel 16- Sinagog (MS. III. yy) 17- Roma ve Bizans dönemi yapıları

daki eserlerden başlayarak Sardes'i gezelim. Karayolunun hemen yanında son yıllarda restore edilen görkemli yapı gymnasion-ha-mam kompleksidir. Bunun karayolu tarafına M.S.III. yüzyılın birinci yarısında güzel bir sinagog ilave edilmiştir. Komplekse, doğu kısmın ortasındaki bir kapıdan girilir. Bu kapı, üstü açık etrafı sütunlarla çevrili bir avluya açılır. Kuzeyde sinagog ile birleşen bu avlu gymnasionun palaestrasmı oluşturur. Avlunun kuzey kısmında da dershaneler bulunmaktadır. Batı kısmı sütunlu bir avlu gibi olan gymnasion'un süslü ve iki katlı doğu cephesinin M.S. III. yüzyılın başında Geta ve Caracalla döneminde yapıldığı, kitabelerden anlaşılmaktadır. Sütunlu avlunun yanlarında ve ortasındaki kapıdan hamama girilir. Hamam, Lucius Verus döneminde M.S. 161'de yapılmış olup, 211 yılında büyük bir onarım geçirmiştir. Kentin ana yolu sinagog ile gymnasionun güney kenarı boyunca uzanıyor, iri mermerlerle kaplı yolun iki yanında dükkânlar bulunuyordu. Bu mermer yolun güneyindeki kolonadlar M.S.IV. yüzyılda inşa edilmiş, bugün asfalt yolun altında kalmıştır. Caddenin kuzeyinde yer alan dükkânlar ile sinagog ve gymnasionun güney kenarındaki dükkânlar Bizans Çağı'ndan kalmadır.

Asfalt karayolun öbür tarafında, gymnasionun karşısında kazıcıların "Bronzlu Ev" dedikleri büyük bir yapı yer almaktadır. Yapılan kazılarda içinde birçok dinsel nitelikte bronz eserler bulunan M.S. 550 yıllarına ait bu yapı bir rahip evidir. Bronzlu evin ilerisinde güneybatıya doğru M.Ö.700 ile 300 yılları arasındaki döneme ait Lydia devri agora kalıntıları, akropolün güney eteğinde de Bizans Devri surları bulunmaktadır. Bu surun devamını tiyatronun doğusunda ve karşısında, karayolunun kuzey kısmında da görmek mümkündür. Karayolunu Salihli yönünde takip ettiğimizde, yolun kuzeyinde, avlulu büyük bir Roma Devri yapısı, Bizans Kilisesi ve içinde duvar resimleri olan Roma Hamamı kalıntıları görülebilir. Yolun güney tarafı akropole doğru yükselir. Yolun hemen yakınında Roma Devri'ne ait şehir işlerinin görüldüğü bir yapı bulunmaktadır. Buradan akropole doğru biraz yürüdüğümüzde, tonozların üzerine kurulan Roma Devri'ne ait stadionun doğu ucunda M.Ö.215'te yapıldığı bilinen ve M.S. 170'te depremle yıkılarak Roma Devri'nde yenilenen 20.000 kişilik tiyatro vardır. Sardes'teki diğer kalıntılar, güneyde Sard Çayı (Paktolos) boyunca Artemis Tapınağı'na giden yoldadır. Sağda, yükselen Paktolos kayalığında M.S.IV. ve V yüzyıla ait Roma ve Bizans Dönemi'nin ev temelleri vardır.

Köy evlerini geçtikten sonra akropole doğru tırmanıldığında 300 m. yükseklikte, basamaklı ve piramid şeklindeki yapı Susalı bir asil olan Abradates ile karısı Pantheia'nm mezar anıtlarıdır. Pers Kralı Kyros, harpte ölen bu asil ve onun cesedi üzerinde intihar eden karısı için bu anıt mezarı yaptırmıştır. Yol, kazıevi yakınındaki Artemis Tüpınağı'nın yanında son bulur. Şimdi de bu muhteşem tapınağı beraberce gezelim. Kazılarda bugün tapınağın önünde kısmen çıkartılan sunak, buradaki Artemis kültürünün M.Ö. V. yüzyıla kadar indiğini ispatlamaktadır. 21 x 11 m. ölçülerinde, kırmızı kumtaşından yapılan sunak Lydia dönemine aittir. Burada Artemis'e, Anadolu'nun Bereket Tanrıçası Kybele ile birleştirilerek tapınılmıştır. Artemis Tüpınağı'nın ikinci yapılışı M.Ö.300'lerde Seleukoslar'ın hakimiyeti döneminde gerçekleş-

miştir. Batıya bakan ve lon tarzında 23 x 67.52 m. ölçülerindeki tahrip olmuş bu tapmak üzerine M.Ö. 175-150 yılları arasında üçüncü tapınak yapılmıştır. Bu dönemde tapınağın doğu yönüne 13 sütunun temelleri atılmış, inşaat durmuştur. M.S. 150 yılında ı.ıpıııak dördüncü kez ele alınıp, temelleri atılan sütunlar yapılabilmiştir. Böylece üç evrede tamamlanabilen yapı yedi basamaklı,

Sardes gymrmimu son yıllarda restore edilerek ayağa kaldırılmıştır. MS. 3. yy'da Geta ve Caracalla döneminde inşa edilmiştir

8 X 20 sütunlu, 45 X 97.94 m. ölçülerinde, pseudodipteros planlıdır. Roma Devri'nde cella ikiye ayrılarak batı tarafı Artemıs'e doğu tarafı Zeus'a ait olmuş, M.S. 170-200 yılları arasında yeni düzenleme ile tapınak Antoninus Pius ile karısı Faustina ya tahsis edilmiştir. Lydia krallarının tümülüsleri Salihli'nin kuzeybatısında Marmara Gölü'nün kıyısındaki Bintepelerdedir.