Arkeolojik Çalışmalar Işığında İzmir bölgesinde Bağcılık ve Şarap.

 

Antik İzmir Coğrafyasında Bağcılık Yapan ve Şarap Üreten Kentler

Bir anlatıyla başlayalım, 

Smyrnalı bir filozof Roma İmparatoru’nu bir yanlıştan döndürüyor. 

M.S 92. yılında İzmir'in de içinde bulunduğu Provincia Asia eyaletinde bağcılık büyük bir tehlike atlatmıştır. İmparator  Domitianus İtalya yarımadasında o yıl ortaya çıkan bir hububat kıtlığının nedenini giderek yaygınlaşan bağcılıktan  kaynaklandığını gerekçe göstererek bir kararname ile İtalya'da yeni bağ alanlarının yaratılmasını yasaklamaya karar  vermiş, bağ alanlarının yarısının sökülmesini emretmiştir. Bu kararın verilmesindeki esas aktörler ise yeni bağ  alanlarının yaratılmasının şarap üretimini arttıracağını dolayısıyla fiyatların düşeceğini gören şarap tüccarlarıdır.  Smyrna'da yaşayan aslen Klazomenai kökenli filozof Skopelianos İmparator Domitianus'u kararından vazgeçirtmek  üzere başkent Roma'ya gönderilmiştir. Skopelianos'un imparatoru asmaların dikilmemesi kararından vazgeçirdiği gibi,  yeni asma dikmeyenler için ceza öngörülmesini de sağladığı bilinmektedir.  

        İ.Ö.3.binin ikinci yarısına tarihlenen Orta Anadolu’da Hatti kültürüne ait Alacahöyük kral mezarlarında ölü hediyesi  olarak ele geçen altından kadehler ve gaga ağızlı testiler bu dönemde Anadolu’da şarabın özellikle yönetici sınıflar  arasında yaygın olarak kullanıldığını göstermektedir. Araştırmalar ışığında Hititler ’in, buğday ve arpa yetiştiriciliğiyle  birlikte, bağcılığa da büyük önem verdikleri bilinmektedir. Onların yazılı metinlerinde şarabın, İÖ. II. binde Anadolu’da  çok kullanılan bir içki olduğu ve bu dönemde yaklaşık, sekiz çeşit şarap üretildiği yazmaktadır. Bergamalı Hekim Galenos  ve eski çağ yazarı Bithynia Lydia, Lykia ve Kappadokialıların şarap kültürlerinin gelişmiş olduğunu söylemişlerdir. 

Üretim kökenleri Orta Anadolu Bölgesi’ni işaret etse de Smyrna’nın içinde yer aldığı İONYA bölgesi’nde şarap üretimi  ve kültürüne yönelik azımsanmayacak sayıda bilgi vardır.  

Ozan Homeros, İliada destanında “Pramnios” adlı bir şaraptan şöyle söz eder;  

“Kadın önce bir masa çekti önlerine, 

Güzel bir masa, göktaşından, cilalı

üstüne tunçtan bir kap koydu 

bir de içkiye katık olacak soğanla bal, 

yanına da kutsal buğdaydan yapılmış ekmek koydu, 

bir de iki ayaklı çok güzel bir kupa. 

Altın kakmalıydı kupanın üstü, 

kulbu vardı tam dört tane, 

gagalıyordu her kulpu altından iki kumru. 

Kimse kaldıramazdı onu doluyken. 

Yaşlı Nestor kolayca kaldırdı onu. 

Kadın promnos şarabını kardı 

Üstüne tunç rendeyle keçi peyniri ufaladı, 

Onun üstüne de beyaz un serpti, 

Hadi buyurun, için, dedi. 

İçildi, yürek yakan susuzluk giderildi.” 

İlyada 11. Bölüm 

629 – 642 

Odysseia’da ise büyücü tanrıça Kirke’nin Odysseus ve arkadaşlarını Pramnios şarabı ile sarhoş edip alıkoyduğunu  anlatır.  

“Tanrıça onları içerde iskemlelere, tahtlara oturttu, 

Peynir, sarı bal, arpa unu ezdi Promnos şarabında” 

Odysseia X. Bölüm , 230-240 

Pramnios şarabı dizeden de anlaşıldığı gibi sek içilmez. Peynir, un ve bal ile karıştırılarak tüketilir. Anlatılanlara göre  bu şarap ne tatlı, ne de koyudur; buruk, tok ve kuvvetlidir. 

Attika Siyah Figür tekniği ile yapılmış bir krater de Dionysos betimlemesi 

Aiolis ile İonia arasında sınır oluşturan Smyrna ‘da ise Homeros’un sözünü ettiği Pramnios şarabının üretildiği söylenir.  Homeros Pramnios şarabının üretildiği yeri belirtmezken, 8 yüz yıl sonra Yaşlı Plinius bu şarabın üretim yerini Smyrna  olarak gösterir. Strabon ise Yaşlı Plinius’dan önce Smyrna şarabını gerek keyif gerekse tıbbi kullanımlar bakımından 

değerli şaraplar arasında sayar. Romalı tarım yazarı Marcus Terentius Varro (İ.Ö.116-27) Smyrna’da deniz kıyısında  yetişen asmaların yılda iki kez ürün verdiğini yazarken, Yaşlı Plinius’a göre yılda üç kez ürün alınmaktadır. 

Erytrai’nin Şarabı 

Antik dönemin yemek ve içki uzmanı Athenaeus “Deipnosophistai” adlı eserinde Erythrai şarabının “yumuşak ve  kokusuz” olduğunu söylerken, burada “üzüm salkımlarının dolgun ve verimli büyüdüğünü” işaret eder. Strabon’un  verdiği bilgiye göre “Mimas’da yaşayan Erythraililer arasında Herakles “İpoktonos” [böcekkıran] olarak kutsanır, çünkü  o İps denen bağ kurdunun kökünü kurutmuştur, derler ki yaratığın bulunmadığı tek arazi Erythraililerinkidir”. 

Teos’un Şarabı  

Teos Sikkesi

Bağcılığı ve şarabı hakkında bilgi veren günümüze ulaşmış bir antik kaynak  olmamasına karşın Hellenistik dönemde inşa edilmiş bir Dionysos  Tapınağı’na sahip olması ve sikkelerinde görülen üzüm salkımı tasvirleri  Teos’un, bölgenin bağcılığına ve şarap üretimine katkısının  küçümsenmemesi gerektiğini göstermektedir. Dionysos Teos’da  “Setaneios” takma adı ile de anılmıştır. Bu, genellikle toprak ürünleri için  “bu yıla ait” (primeur) anlamında bir sözcüktür. Dionysos Teos’da taze  

şarabın tanrısı olarak saygı görmüş olmalıdır. 

Metropolis’in Şarabı 

Metropolis “Ana Tanrıça’nın Kenti” anlamına gelir. Ünlü tarihçi Strabon bu kentin antik çağda ünlü bir şarap merkezi  olduğunu belirtmiştir. Metropolis’in İzmir ve Efes arasındaki ana yol üzerindeki stratejik bir tepe ve eteklerinde  kurulmuş olması; türlü çeşit ticari malın rahatça ulaştırılabildiği bu küçük fakat önemli kent, çevresindeki verimli  ovalardan sağlanan tarımsal gelirlerle gelişmiş, özellikle şarap üreticiliğiyle ünlenmiştir. 

Ephesos’un Şarabı 

Hekim Dioskorides Ephesos yakınlarındaki bağlardan elde edilen ve Phygelites (Phygela Şarabı) olarak adlandırılan bir  cins şaraptan söz eder. Bu şarap hafif ve mideye iyi gelen niteliktedir. Athenaeus ise Ephesos’a yakın bir köy olan  Latoreia’da bölgenin en kaliteli şarabının elde edildiğini bildirir. Yaşlı Plinius ise bu bilgilere karşın Ephesos şarabının, deniz suyu katıldığı için mideye zararlı olduğunu ve kaynatarak içilmesi gerektiğini yazar. 

Kolophon’un Şarabı 

İzmir'in 40 km güneybatısında, bir taraftan verimli Cuma Ovası’na hakim, diğer taraftan bu ovadan Ege Denizi kıyılarına  açılan dar geçitleri kontrol eden İon kenti Kolophon'un (Değirmendere) Roma döneminde Mısır'a şarap ihraç etmiş  olduğunu gösteren papirüs kayıtları bulunmaktadır. Bu durum Mısır ile Kolophon arasında bir şarap ticaretinin varlığını  ortaya koyarak, Kolophon’da üretimin varlığını güçlendirmektedir. 

Klazomenai Şarabı 

Günümüzden iki bin altı yüzyıl öncesinden itibaren piyasada kendine özgü formlara sahip amphoraları ile tanınan İon  kenti Klazomenai (Urla İskelesi) M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren de antik kaynaklarda kendinden şarap üretimi ve ticaretiyle  söz ettirmeye başlamıştır.  

Anavarzalı ünlü hekim Dioskorides "De Materia Medica" adlı eserinde "Klazomenai ve Kos (İstanköy) şaraplarının  içeriğinde çok miktarda deniz suyu bulunduğu için hazmı kolay, nefes açıcı ancak mide için tahripkar ve sinirler için  zararlıdır" diye yazmaktadır. Yaşlı Plinius ise aynı konuda "Bugün Klazomenai şarabı, daha az deniz suyu katılmaya  başladığından beri tercih edilmektedir” derken kentin ürettiği şarabın pazara yönelik bu dezavantajının varlığından  haberdar olduğunu göstermektedir. 

Phokaia Şarabı 

Antik dönemin yazılı kaynaklarında Phokaia bağcılığı ve şarabı ile ilgili herhangi bir bilgi notu görülmemesine karşın,  Phokaialıların Güney Fransa kıyılarındaki özellikle Marsilya’da üretilen şaraplarının bağcılığın yaratıcısı olduğuna  inanılmaktadır. Foça'nın bağcılığı ve şarapçılığı ile ilgili atıflar oldukça geç bir dönemden, 17. yüzyılın ilk yarısında böl geyi ziyaret eden Kâtip Çelebi'den gelmektedir. Cihannüma adlı eserinde Foça'dan söz ederken "bağ ve bahçesi boldur.  Üzümü hamr edilir. Karacafoça şarabı ünlüdür" demektedir. 

Kâtip Çelebi'nin sözünü ettiği ünlü Karacafoça şarabı hangi asmadan elde ediliyordu? Bunun günümüzde hemen hemen  yok olan bölgede Foçakarası olarak bilinen şaraplık bir üzüm türünden elde edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.  Bugünlerde yeniden diriltilmesine çalışılan Foçakarası asması, yemeklik olan rezzaki ve çekirdeksiz türler varlıklarını  sürdürürken, şaraplık olduğu için 1922 yılında Foça'dan giden mübadil Rumlar ile birlikte çöküşe geçmiş ve 1930'lu  yıllardan sonra da ziraatı terk edilmiştir.